apologetische studies

Syncretisme

Zijn alle godsdiensten gelijk?

Inleiding

Als we nadenken over de wereldgodsdiensten, hebben we te maken met de vraag naar de weg tot God. Is er één weg of zijn er vele wegen?

Een paar algemene dingen spelen daarbij mee:

• de wereld is klein geworden, een pluralistisch dorp
• godsdienstoorlogen zijn altijd erg wreed
• tolerantie staat, althans in theorie, hoog in het vaandel

Er zijn ook een paar meer religieus getinte opvattingen van belang

• Er is maar één waarheid, maar de diepste waarheid kan nooit gekend worden.
• Geloof is niet meer dan een menselijke ervaring

"God is een mysterie. Niemand kent het mysterie, niemand kan het ook kennen, anders zou het mysterie niet langer bestaan. Alle godsdiensten zoeken naar God. En de geschiedenis van de godsdiensten vertelt ons het verhaal van deze zoektocht naar de waarheid.
God draagt vele namen. Ieder volk, in welk tijdperk dan ook, bedacht nieuwe namen voor God. Die namen waren de voertuigen die een kostbare schat vervoerden, maar niemand is er in geslaagd die schat te vinden. Daarom creëerde men telkens weer symbolen.
Elke godsdienst is door mensen bedacht. Eigenlijk is elke godsdienst een soort spiegel van de menselijke ziel en van de tijd waarin ze is ontstaan.
Elke godsdienst is een gids door de problemen en angsten waarmee de mensen geconfronteerd werden. De antwoorden veranderen naar gelang de veranderingen van het wereldbeeld" ¹.

Veel mensen, vanouds in Azië, maar meer en meer ook in het Westen, denken:

• God heeft vele namen, maar er is slechts één centrale werkelijkheid die achter de diversiteit van namen schuilgaat.
• Alle wegen komen uiteindelijk samen op de top van de berg, dus uiteindelijk leiden alle wegen naar Gods oneindigheid.

De pluralistische wereld

Daar er enkele godsdiensten zijn die claimen de absolute waarheid te bezitten, hebben we te maken met een paar vragen:

• Leid het geloof in een absolute waarheid tot totalitarisme en tirannie, zoals sommige postmodernisten zeggen?
• Is het mogelijk ergens diep van overtuigd te zijn en tegelijkertijd oprecht respectvol jegens anderen te zijn?
• Is het mogelijk om in een samenleving een stevig debat te voeren over "de waarheid" en daarin elkaar te attaqueren en tegelijk gezamenlijk te vinden dat "religie" als zodanig een plaats in de samenleving moet houden?
  Dus geen situatie waarin alle zingevingsvragen nauwgezet uit het openbare debat worden weggehouden, maar een stevig debat waarin de betekenis van de religie voor de samenleving door allen onderschreven wordt.

Pluralisme is een feit. In de moderne samenleving kom je mensen tegen die geloven in de meest diverse godsdiensten. Dat kun je betreuren, maar de samenleving is nu eenmaal zo, heden en in de toekomst. Maar er is een verschil tussen pluralisme (als een maatschappelijk gegeven) en relativisme (als een filosofische conclusie.
Ik kan pluralisme als een feit accepteren, maar niet de juistheid van het relativisme. Ieder mens heeft de vrijheid van geweten om te geloven of niet te geloven, of iets anders te geloven. Ieder mens heeft het recht om voor zichzelf keuzes te maken en het is goed dat ieder dat recht heeft. Dat erken ik ten volle. Maar dit betekent niet, dat ik het met hun inzichten eens zou zijn.
Als we verschillende opvattingen hebben, of het nu politieke opvattingen betreft of godsdienstige inzichten, willen we niet proberen ons gelijk te halen doordat de overhead andersdenkenden dwingt om op onze manier te handelen en te geloven. We kunnen trachten de ander te overtuigen, maar we willen niemand dwingen onze mening te delen.

In zijn The Dust of Death merkt O.S. Guinness op over tolerantie: "Het verschil tussen de uiteindelijke intolerantie van het Oosten en de intolerantie van het christelijk geloof kan zo worden geïllustreerd: het christelijk geloof confronteert je op je pad, als een soldaat met getrokken zwaard, en zegt tot je: "Wat doe je?", "Aanvaard of weiger", "leven of dood", "ja of nee"? Zowel de keuze als de consequenties van die keuze zijn uitermate duidelijk!
Het subtiele van de Oosterse religie is dat het als een reukloos gas je huis binnendringt, onder de deur door komt, door het sleutelgat, door het open raam, zodat degene die in de kamer zit erdoor geveld wordt zonder ooit zelfs maar te beseffen dat er gevaar dreigde."

Maar tolerantie betekent niet, dat ik blij ben met iedere mening of dat voor mij alle godsdiensten even mooi zijn, dat ik alle partijen even goed vind. Ik ben tolerant als ik iemands mening bestrijd, zijn godsdienst afwijs, zijn politieke keuzes verwerp, maar hem toch niet minacht en hem het recht laat zelf zijn geloof en politieke voorkeur te bepalen.
De vraag is niet of we elke overtuiging aanvaarden, maar of we iedere persoon aanvaarden, onafhankelijk van zijn overtuigingen, zelfs als die strijdig zijn met de onze!

Vele wegen

Hindoeïsme als mystieke weg
De oosterse godsdiensten gaan alle uit van vele wegen die tot God of de waarheid leiden. Dit geldt in het bijzonder voor het Hindoeïsme.
Het is altijd moeilijk om de leerstellingen van een godsdienst samen te vatten, maar in het geval van het Hindoeïsme is het een onmogelijkheid. In essentie leert het Hindoeïsme, dat er veel verschillende manieren zijn om een zaak te bekijken, maar geen van de gezichtspunten geeft een compleet beeld.
Je kunt een beeld vanuit vele gezichtspunten bekijken. Elk gezichtspunt helpt ons te begrijpen hoe het beeld echt is, maar geen enkel gezichtspunt helpt ons om het geheel van het beeld te doorgronden.
Je kunt een standbeeld beschrijven in termen als het materiaal waaruit het gemaakt is, de ruimte die het inneemt, het gevoel van schoonheid dat het ons schenkt en op nog veel meer manieren. Zo kun je ook het heelal op een ontelbaar aantal manieren beschrijven, waarbij iedere manier een correcte weergave lijkt te zijn vanuit het standpunt van degene die spreekt. Maar daarmee heb je nog niet noodzakelijkerwijs een totaalbeeld, dat in elk opzicht kloppend is.

Het Hindoeïsme erkent vele heilige geschriften, maar daarin valt geen systematische ordening te ontdekken van de wereld van de goden, noch een duidelijke ethiek die voortkomt uit het dienen van die goden. Je kunt dus eigenlijk niet spreken van "het" Hindoeïsme. Het is een extreem pluralistisch systeem. Maar er is wel een bepaald soort denken en voelen, dat het Hindoeïsme een bepaalde samenhang geeft.

Het Hindoeïsme is geen openbaringsgodsdienst in de christelijke betekenis van het woord. Het is een systeem dat de werkelijkheid van God van onderop tracht te ontdekken. Allerlei wijze mannen gingen tastend hun weg om de werkelijkheid van God te doorgronden. Er is geen duidelijk concept van wie God is en hoe je Hem kunt leren kennen. Het beeld dat Hindoes van "God" of "het goddelijke" hebben wijkt totaal af van wat christenen bedoelen als ze over God spreken.


• De heilige boeken zijn in de eerste plaats de Veda's, een serie liederen en gedichten, geschreven tussen 1200 en 1000 (of tussen 1200 en 800) voor Christus, waarin de goden geëerd worden.
• Ten tweede noemen we de Upanishads, de wijsheidsliteratuur van het oude India, te dateren tussen 800-500 voor Christus. De naam betekent zoiets als: zittend aan de voeten van de meester.
• In de derde plaats komen twee lange en nog altijd populaire heldendichten: Ramayana en Mahabharata, te dateren tussen 300 voor Christus en 300 na Christus.
  Het bekendste deel van dit werk is de zogenoemde Bhagavad-Gita, het "lied van de heer". Het vertelt van een grote veldslag en van de innerlijke strijd die de aanvoerder van één van de legers, prins Arjoena, ondergaat, als hij bedenkt dat hij de volgende morgen verantwoordelijk zal zijn voor de dood van bloedverwanten in het andere kamp.
  In de gedaante van de wagenmenner Krishna neemt de god Vishnu aan de veldslag deel en onderwijst hij zijn vriend Arjoena in de "werkelijkheid van alle dingen". In dit onderricht speelt de leer van de reïncarnatie een belangrijke rol.

Het Hindoeïsme kan men een inclusieve religie noemen, omdat de Hindoe-wijzen hun vertrouwen niet stellen op rationele kennis, maar op mystiek. Rationeel is: je komt door logische stappen van vraag tot antwoord. Mystiek betekent: je bent je bewust van de beperkingen van je bewustzijn en je tracht door oefening (yoga) en meditatie tot een hogere vorm van bewustzijn te komen.

Het Hindoeïsme verenigt allerlei opvattingen, hoe verschillend of tegenstrijdig ze ook zijn, in een soort hogere eenheid. Dat is wat we syncretisme noemen. Er is ruimte voor ieder geloofswijze, behalve voor elementen die een exclusieve en unieke Waarheid pretenderen te zijn.


Boeddhisme als mystieke weg
Het Boeddhisme gaat terug op één stichter en de ideeën hebben daardoor een wat meer uniforme structuur, maar ook daarin is het geloof in de vele wegen te vinden. Het Zen Boeddhisme kent bijvoorbeeld het verhaal over de oprichter van deze beweging in Japan, Boddhidharma:


Na negen jaren wilde Boddhidharma terugkeren naar India, waar hij vandaan kwam. Hij vroeg zijn leerlingen hem hun inzicht te tonen.
Eén van hen zei: Het gaat niet om het gebruik van woorden, noch om het nalaten van woorden, maar het gaat erom rechtstreeks de weg te gebruiken". Boddhidharma zei: "Dat is mijn huid".
De tweede zei: "Het is zoals Ananda's visioen van het paradijs van de Boeddha van het Oosten had: het verscheen en het verdween weer". Boddhidharma zei: "Dat is mijn vlees".
De derde zei: "De vier grote element zijn leeg en de vijf aggregaten bestaan niet. Er is niets te winnen; woorden zullen eindigen en de werking van de geest zal stoppen". Boddhidharma zei: "Dat zijn mijn beenderen".
De vierde kwam naar de meester toe, maakte een diepe buiging en ging zonder een woord te zeggen naar z'n plaats terug. Boddhidharma zei: "Dat is mijn merg" en met die woorden maakte hij hem tot Tweede Patriarch van China.

Om hun leerlingen te leren intellectueel en logisch te denken, maken de leraren gebruik van Zen "koans", spreuken en ondoorgrondelijke zinnen, absurd of waanzinnig, maar die iemand opeens het idee kunnen geven de werkelijkheid der dingen te doorzien.
Voorbeelden van zulke gesprekssituaties zijn:

Telkens als een oude meester naar de betekenis van Zen gevraagd werd, stak hij een van zijn vingers op. Dat was zijn hele antwoord. Een ander schopte tegen een bal. Weer een ander gaf de vragensteller een klap in het gezicht. Een nog niet gewijde monnik die vol eerbied over de Boeddha spreekt, krijgt opdracht om zijn mond te gaan spoelen en dat vieze woord nooit meer uit te spreken... Onthutsend!

Een groep Zen meesters, voor een gesprek bij elkaar gekomen, genieten volop door te verklaren dat er helemaal niet zoiets als Boeddhisme of Verlichting bestaat of iets dat maar in de verste verte lijkt op Nirvana. Ze leggen elkaar lagen, opdat een van hen bijgeval, al is het nog zo indirect, zou stellen dat zulke woorden naar werkelijke dingen verwijzen. Behendig als altijd ontwijken ze de kunstig aangebrachte voetangels en klemmen, waarop 't hele gezelschap in geweldig gelach uitbarst. een lachen waarbij de kamer staat te schudden, want zelfs de kleinste suggestie dat die dingen echt bestaan, zou hebben aangegeven dat ze geen ware meesters van hun leer zijn².


Het Boeddhisme hanteert een mystiek waarheidsbegrip: Als je de innerlijke overtuiging hebt dat iets waar is, is het ook waar.
Soms leidt dit tot een vorm van tolerantie. Welbekend is het verhaal van Boeddhistische monnik, die nooit had lezen en schrijven. Hij was zich er niet van bewust, dat er nog andere religies waren. Eens bracht iemand hem een Bijbel en las hem voor uit de Bergrede.
"Dit is prachtig", zei hij, "Ik weet niet wie het geschreven heeft, maar het was een Boeddha of Bodhisattva, want wat je me hebt voorgelezen, is de essentie van alles wat ik je tracht te leren.
Natuurlijk vraag je je als christen wel af: Is dat wel waar? Want hoe zit het met de kruisiging en opstanding van Christus?

De uitdaging van het pluralisme

Als christenen krijgen we steeds meer te maken met pluralisme – alles is relatief, er is geen absolute waarheid. Maar daarbij zijn wel een paar kanttekeningen te maken:

• Als mensen zeggen: Alles is relatief, wordt die uitspraak daarvan uitgesloten. Men denkt dat dit de enige absolute waarheid is.
• Er wordt gezegd, dat alle wegen samenkomen in Gods eeuwigheid, of: "Alle godsdiensten zijn wegen in de bergen. Ze gaan door verschillende valleien, maar komen uiteindelijk samen op de top". Deze visie stemt, zegt men, tot nederigheid. Maar wie heeft zoveel inzicht, dat hij zo stellig kan beweren, dat al die paden inderdaad bovenaan de berg bij elkaar komen? Is er iemand die over een dergelijke absolute kennis beschikt? Heeft iemand de top (=God) duidelijk gezien?
• Maar de meest fundamentele vraag is: doet het er toe wat er waar is? Moeten we op zoek naar een absolute waarheid? Wat staat er op het spel als je de zoektocht naar de waarheid opgeeft en alles voor waar aanneemt?

De ene Weg

Belangrijker dan bovenstaande vragen is, dat de Bijbel op het pluralisme een antwoord heeft en spreekt van een weg: "Ik ben de weg, en de Waarheid en het Leven", zegt Jezus Christus. De lidwoorden "de" en "het" zijn in deze zin net zo belangrijk als de woorden "weg", "waarheid" en "leven".

Ere wie ere toekomt!

Bij de samenstelling van dit artikel heb ik dankbaar gebruik gemaakt van aantekeningen van Pieter van Kampen bij een TV-programma over dit onderwerp.

naar boven